Jewish views on marriage

rdf:langString Małżeństwo w judaizmie

rdf:langString Ideałem żydowskim jest małżeństwo monogamiczne, chociaż Biblia hebrajska i Talmud nie wykluczają poligamii. W starożytności status mężczyzny i kobiety w małżeństwie był zbliżony do ustalonego w Kodeksie Hammurabiego. Rodzina miała wyraźny charakter patriarchalny. W późnej epoce brązu i w epoce żelaza na terenie Syropalestyny monogamia była dominującą, ale nie jedyną formą małżeństwa (przestrzegana mniej rygorystycznie niż np. w Mezopotamii), co potwierdzają teksty z Ugarit i opowiadania biblijne: * przypowieść o stworzeniu człowieka przedstawia pierwszą parę jako małżeństwo monogamiczne (Rdz 2,21-24). Linia Seta, trzeciego syna Adama i Ewy, kontynuuje monogamię, np. Noe (Rdz 7,7). Dopiero w linii Kaina, ukazanej jako naganna, dochodzi do odstępstwa od monogamii, kiedy to Lamech bierze sobie dwie żony (Rdz 4,19) * w epoce patriarchów Abraham ma początkowo tylko jedną żonę i dopiero z powodu jej bezpłodności poślubia niewolnicę Hagar. Oprócz nich ma konkubinę Keturę (Rdz 25,1). W przypadku innych patriarchów sprawa ma się różnie – Nahor (Rdz 22, 20-24) i Elifaz (Rdz 36, 11n) mają po jednej żonie i konkubinie, ale Jakub poślubia dwie siostry – Leę i Rachelę (Rdz 29,15-30; 30,1-9). Ezaw natomiast ma trzy żony (Rdz 26, 34; 28,9; 36,1-5) * w epoce sędziów Gedeon ma wiele żon (Sdz 8,30n), a poligamia jest legalna (Pwt 21, 15-17) choć prawdopodobnie niezbyt częsta * w epoce królewskiej królowie nierzadko posiadają duże haremy. Dopiero znacznie później Talmud ogranicza liczbę żon do czterech dla zwykłych poddanych i do osiemnastu dla króla. Jednak Księgi Samuela i Królewskie opowiadające o całym okresie monarchii, odnotowują tylko jeden przypadek bigamii wśród zwykłych ludzi – u ojca Samuela z epoki sędziów. Podobnie Księga Mądrości nie mówi o poligamii, a ustępy traktujące o kobietach i ognisku domowym można rozumieć w kontekście rodziny monogamicznej (Prz 5,15-1; Koh 9,9; Syr 26, 1-4, Prz 31, 10-31 oraz Księga Tobiasza). Także Księgi Proroków ukazują małżeństwo jako symbol przymierza Boga z Izraelem. Według Starego Testamentu Abraham za namową żony pojął konkubinę z zamiarem spłodzenia potomka. Była ona jednak tzw. żoną drugorzędna, a jej pozycję i prawa regulował stosowany wówczas powszechnie kodeks Hammurabiego. Król Salomon miał jakoby 700 żon i 300 konkubin (1 Księga Królewska 11:3), liczby te należy jednak traktować jako symboliczne przedstawienie mnogości, a także element wizerunku idealnego monarchy (który powinien być bardzo jurny). Wzorując się na królu Dawidzie, który miał cztery żony (i liczne nałożnice), Talmud zaleca posiadanie do czterech żon. Księga Kapłańska (18:18) zakazuje poślubiania sióstr, a Księga Powtórzonego Prawa (22:7) reguluje podział spadku między synami z różnych żon. W historii starożytnego Izraela na długo przed narodzeniem Jezusa istniał etos monogamiczny, którego podłoże stanowiła przypowieści o stworzeniu pierwszych ludzi (Rdz 1:26-31, 2:4-25). Wyraźny jest on także w ostatnim rozdziale Księgi Przysłów. Normą wśród Izraelitów były małżeństwa monogamiczne i jedynie królowie posiadali haremy (np. król Salomon). W Elefantynie odnaleziono kontrakty ślubne, zawierające zastrzeżenie o monogamiczności małżeństwa. Podobne klauzule umieszczano w aktach ślubnych w Assyrii i Babilonii. Literatura mądrościowa (Księga Mądrości, Mądrość Syracha, Księga Koheleta i in.) opisuje monogamiczny model małżeństwa. Także Miszna i baraitot (Naszim-Jewamot 2:10 etc.) odzwierciedlają ten model. Niektórzy rabini potępiali bigamię, nawet jeśli jej przyczyną była kwestia spłodzenia potomstwa (Ketuwot 62b). W Europie Żydzi praktykowali wielożeństwo do XVII wieku, a na Bliskim Wschodzie aż po wiek XX, to znaczy do osiedlenia się w Izraelu, gdzie wielożeństwo jest zabronione przez prawo cywilne. W przypadku śmierci głowy rodziny starsze prawo hebrajskie nakładało na jego młodszego brata obowiązek poślubienia wdowy, co miało służyć zachowaniu ciągłości rodu i stosowane było zwłaszcza, gdy zmarły nie pozostawił po sobie męskiego potomka. Małżeństwo takie zwało się lewiratem (z łaciny levir – brat męża), a dzieci w nim urodzone uważane były za potomstwo i spadkobierców zmarłego. Był to jedyny wyjątek w zakazie stosunków kazirodczych w prawie mojżeszowym. Początkowo nakaz lewiratu dotyczył jedynie brata mieszkającego wspólnie, potem rozciągnięto go na braci mieszkających osobno. Przymus lewiratu nie zawsze był jednak dopełniany i niekiedy wdowa musiała doprowadzać szwagra przed radę starszych. Jeśli publicznie odmówił on małżeństwa, kobieta winna była zdjąć mu sandał i napluć w twarz (hebr. chalitza). Ponieważ z czasem wdowy coraz częściej same chciały uniknąć lewiratu, zaostrzono okoliczności tego rytuału, nakładając wymogi dotyczące długości rzemieni, ilości węzłów i pozwalając na ich rozwiązanie jedynie przy pomocy kciuka i palca wskazującego. Zwyczaj ten utrzymał się bardzo długo wśród ortodoksyjnych Żydów.