Maniple (military unit)

rdf:langString Manipuł

rdf:langString Manipuł (łac. manipulus, od łac. mănŭs – ręka) – jednostka taktyczna armii rzymskiej, złożona z dwóch centurii. Nazwę tę wywodzono od znaku bojowego jednostki (signum), którym początkowo była wiązka siana zatknięta na ostrzu włóczni, później zastąpiona metalową wiązką liści albo znakiem ręki w postaci otwartej dłoni. Jako ugrupowanie taktyczne manipuł powstał w okresie wojen toczonych przez Rzymian z Samnitami. Stanowił najmniejszą jednostkę złożoną zasadniczo ze 120 ludzi, zorganizowanych w 2 centurie po 60 mężczyzn, wskutek czego ówczesny legion w taktycznym działaniu składał się z 30 manipułów. W boju manipuł występował w 3 rzędach w układzie rombowym, od czego stworzono określenie specyficznego szyku bojowego legionów rzymskich. Szyk manipularny (quincunx) tworzyli ustawieni w trzech rzędach legioniści (reforma kamilliańska). Formacja ta miała kształt szachownicy, nie tworząc zwartej linii frontowej (jak np. falangi armii hellenistycznych), i takie rozstawienie manipułów umożliwiało szybkie wycofywanie zmęczonych walką żołnierzy poza szeregi w dalszych liniach, a także wycofanie lekkozbrojnych po wykonaniu ich zadania. W pierwszym szeregu stali najsłabsi, najmłodsi i jednocześnie najmniej doświadczeni żołnierze zwani hastati (od hasta – włócznia, choć wbrew nazwie nie nosili włóczni), uzbrojeni w krótkie miecze oraz cięższe oszczepy zwane pilum. Drugi szereg stanowili starsi, lepiej uzbrojeni principes (od "princeps" – pierwszy), a ostatni – najstarsi i najbardziej doświadczeni triarii (dosł. trzeciorzędni), wyposażeni w ciężkie włócznie hasta i traktowani jako ostateczna rezerwa. Najpierw do walki przystępowali hastati, potem – jeśli ich atak zawiódł, atakowali principes. Jeśli tylko ataki dwóch pierwszych szeregów zawiodły, do walki wyruszali triarii. Skrzydła piechoty osłaniała kawaleria. Na czele manipułu stało dwóch centurionów: pierwszy nazywał się prior, a drugi posterior. Prior pochodził z wyboru żołnierzy danego manipułu, natomiast posterior był mianowany przez niego. Mimo że w okresie republikańskim manipuł formalnie podzielony był na 2 centurie dowodzone przez setników (centurionów), nie miały one statusu samodzielnej jednostki. Niższej rangi podkomendnymi byli optio (dosł. „lepszy”) i tesserarius. Rozkazy za pomocą rogu przekazywał trębacz. Kierunek marszu bądź ataku wskazywał chorąży niosący znak na drzewcu (signifer, od signum – znak i fero – niosę). W zależności od kategorii żołnierza manipuły liczyły od 60 ludzi (triarii) do 120–160 (principes i hastati). Reformy Mariusza pod koniec II wieku p.n.e. zmieniły rolę manipułów w armii. Trzy manipuły (6 centurii) tworzyły kohortę, która odtąd stała się podstawową jednostką taktyczną, podczas gdy manipuły jako jednostka operacyjna utraciły istotne znaczenie na polu walki. Liczbę żołnierzy w nich zrównano, a podział na uzbrojonych teraz jednakowo (miecz i pilum) hastati, principes i triarii też przestał mieć znaczenie poza hierarchizacją rang centurionów. Najwyższe stanowisko w kohorcie miał prior manipułu triarii, najniższe – hastati; prior był zawsze wyższy rangą od posteriora. Najwyższym rangą centurionem w legionie był tzw. primipilus, czyli prior manipułu triarii w pierwszej kohorcie. Jako pododdziały manipuły nadal stanowiły część legionu, zdolną samodzielnie działać i wykonywać określone zadania na szczeblu taktycznym, lecz skuteczniejszą i częściej wykorzystywaną formacją w jego ramach była już kohorta.