Commensurability (philosophy of science)

rdf:langString Niewspółmierność interteoretyczna

rdf:langString Niewspółmierność interteoretyczna (niewspółmierność teoretyczna – ang. intertheoretical/theoretical incommensurability) – relacja jaka zachodzi między dwiema bardzo ogólnymi (nieinstancjalnymi) teoriami naukowymi (np. mechaniką Newtona i mechaniką Einsteina). Najogólniej rzecz biorąc polega ona na tym, że niektóre, rywalizujące ze sobą lub po sobie następujące teorie naukowe są ze sobą niezgodne, bo np. dotyczą częściowo tylko tego samego zakresu zjawisk, lub posługują się odmiennymi metodami badawczymi, czy innymi standardami oceny tego, co jest w danym momencie uznawane za naukę, albo mówią o różnych przedmiotach za pomocą tych samych słów (np. w astronomiach Ptolemeusza i Kopernika ta sama nazwa „planeta” – gr. „wędrowiec” – odnosiła się do różnych przedmiotów. U Ptolemeusza były nią: Słońce, Księżyc, Wenus, Mars, Jowisz, Saturn, zaś u Kopernika Słońce stało się gwiazdą, Księżyc satelitą, a Ziemia planetą.) Pojęcie to stosowane jest również w odniesieniu do teorii filozoficznych. Termin ten trudny jest do równościowego zdefiniowania. Aby oddać jego znaczenia należy wprowadzić kilka dodatkowych informacji: * Termin „niewspółmierność” zapożyczony jest z matematyki. Mówi się tam, że przekątna kwadratu jest niewspółmierna z bokiem tego kwadratu albo, że niewspółmierna jest długość okręgu z jego promieniem (co znaczy, że nie istnieje taka jednostka długości, przy pomocy której można by zmierzyć obie te długości bezpośrednio i dokładnie). Żadna jednostka długości nie mieści się w nich bez reszty, całkowitą ilość razy – a zatem nie mają one wspólnej miary. Nie należy jednak rozumieć tego tak, że są one nieporównywalne – można je bowiem mierzyć i porównywać z każdą zadaną dokładnością. * Termin „niewspółmierność” używany jest metaforycznie w odniesieniu do teorii naukowych. * Badania nad problemem niewspółmierności rozpoczynają się w Polsce. * Jako pierwszy terminu „niewspółmierność” w odniesieniu do teorii naukowych użył Ludwik Fleck. * Tezę o niewspółmierności (nie używając jednak tego określenia) głoszą w latach '30 XX w. Kazimierz Ajdukiewicz i Benjamin Lee Whorf. * Współcześnie w Polsce badania nad interteoretyczną niewspółmiernością prowadzone są głównie przez Kazimierza Jodkowskiego. * Termin „teoretyczna niewspółmierność” zyskuje popularność głównie dzięki pismom Paula Karla Feyerabenda, Thomasa Samuela Kuhna i Stephena Toulmina, a każdy z nich pojmuje go nieco odmiennie. Przedstawione niżej informacje unaoczniają złożoność problematyki teoretycznej niewspółmierności.